ruchy-narodowe-na-bliskim-wschodzieTematyka Bliskiego Wschodu w opinii międzynarodowej powszechnie jest kojarzona z islamskim terroryzmem bądź długoletnimi świeckimi czy religijnymi rządami autorytarnymi, które realizują politykę umacniania swojej suwerenności, stabilizowania sytuacji wewnętrznej i socjalnej w swoich krajach oraz budują pozycję w regionie. Interesy państw ze względu na wyżej wymienione czynniki były wykorzystywane na przestrzeni lat przez Stany Zjednoczone, które wspierały w czasie konfliktów między państwami jedną stronę przeciwko drugiej (wojna iracko – irańska 1980 – 1988, w tej wojnie USA udzieliły wsparcia Irakowi rządzonemu przez Saddama Husajna), szkoliły, zbroiły i finansowały islamskie oddziały w ich walce z zewnętrznymi wrogami (wojna w Afganistanie 1979 – 1989, tam z kolei Amerykanie zbroili i szkolili oddziały islamskich mudżahedinów, z którymi był związany m.in. uznawany przez świat za terrorystę nr 1 Osama bin Laden) bądź usuwały rządy pod różnorakim pretekstem na drodze interwencji zbrojnej czy pośredniego wspierania opozycji. Z Bliskim Wschodem wielu ludziom natomiast kojarzą się również zamachy terrorystyczne na ulicach Bagdadu, Mosulu, Bejrutu, Damaszku, Trypolisu, Benghazi czy Kabulu, dokonywane przez islamistów z różnych organizacji (najbardziej znana to Al-Kaida). Zwykłym ludziom czy czytelnikom na pierwszy rzut oka może być zaskakujące, ale Bliski Wschód także stał się drugim po Europie miejscem narodzin nacjonalizmu, o czym będzie mowa w niniejszym artykule.

Na początku trzeba wskazać podstawową różnicę między nacjonalizmem europejskim a bliskowschodnim, jaką jest sama definicja narodu. Wśród części nacjonalistów pokutuje przekonanie, że na Bliskim Wschodzie nie istnieją narody, inni ludzie natomiast sądzą, iż idea narodowa w każdej części świata ma takie same uwarunkowania. Nie można mierzyć takimi samymi kryteriami nacjonalizmów z Europy i Bliskiego Wschodu. W przypadku Europy głównym czynnikiem narodotwórczym jest rasa i konkretna wspólnota wyznająca tę samą religię bądź światopogląd, posługująca się tym samym językiem i zamieszkująca określony obszar, z którym jest związana etnicznie. Natomiast w przypadku Bliskiego Wschodu czynnikiem narodotwórczym jest środowisko naturalne, na którego terenie zamieszkiwały różnorodne ludy, wspólnoty etniczne o różnych tradycjach i kulturach, wyznawcy różnych religii, a wszystko to było ujmowane w jeden wielki naród na bazie jedności geograficznej, interakcji kulturowej między ludźmi oraz pamięci historycznej.

Na Bliskim Wschodzie powstało wiele nurtów nacjonalistycznych, spośród których wyróżnię nacjonalizm arabski (panarabizm), syryjski socjal – nacjonalizm (reprezentowany przez Syryjską Partię Socjal – Nacjonalistyczną), turecki kemalizm oraz żydowski syjonizm jako te, które najbardziej wpływały w biegu historii na kształt kulturowy, społeczny, ekonomiczny i polityczny krajów Bliskiego Wschodu. Każdy z nich postaram się omówić, skupię się szczególnie na przedstawieniu po krótce historii powstania, twórców oraz założeń ideowych wyżej wymienionych doktryn narodowych.

Panarabizm jest to doktryna głosząca zjednoczenie wszystkich ludów mówiących językiem arabskim, wzywająca do politycznej jedności krajów i narodów arabskich oraz zakładająca język arabski jako czynnik narodotwórczy powiązany z kulturą, historią i tożsamością danego regionu. Jego początki datuje się na przełom XIX i XX wieku, na co wskazują niektóre przykłady – egipski przywódca z XIX wieku, Muhammad Ali, reformatorski ruch wahhabitów oraz niektórzy przedstawiciele arabskiej inteligencji – Abdallah al-Nadim czy ‘Abd al-Rahman al-Kawakibi, jednak polityczna idea panarabizmu powstała na Bliskim Wschodzie w czasie II wojny światowej. Stanowił odpowiedź na XIX – wieczny imperializm Zachodu i ruch młodoturecki w Turcji Osmańskiej, który miał na celu zjednoczyć wszystkie ludy tureckie i tureckojęzyczne od Azji Mniejszej po terytoria Iranu i rozległych połaci Syberii. Po 1945 roku panarabizm rozdzielił się na dwa odłamy: islamski reprezentowany przez Bractwo Muzułmańskie oraz świecki, którego reprezentantami były partia Baas oraz ruch naserystów związany z oficerem armii egipskiej i późniejszym prezydentem Egiptu, Gamalem Abdelem Naserem, propagujący idee socjalizmu arabskiego. Pomimo różnorodności poglądów dla panarabistów wspólnym przeciwnikiem była zachodnia spuścizna kolonialna na Bliskim Wschodzie, której głównymi elementami były uległość arabskich elit wobec kondominiów, stacjonowanie brytyjskich i francuskich baz wojskowych, koncesje gospodarcze oraz istnienie państwa Izrael. Doprowadziło to do zawiązania z dniem 22 marca 1945 roku w Kairze Ligi Państw Arabskich. Reprezentantem nurtu panarabskiego jest partia Baas, która początkowo posiadała swoje oddziały w krajach arabskich, później z nich wybiły się dwie odrębne struktury partyjne w Syrii i Iraku. Głównymi elementami ideologii zwanej później baasizmem, którą stworzył w latach 40’ prawosławny Syryjczyk, Michel Aflak, były hasła wolności, jedności i socjalizmu. Wolność, czyli odrzucenie kolonialnych kajdanów przez narody arabskie, sprzeciw wobec Zachodu jako ideologicznego przeciwnika cywilizacji arabskiej i przekonanie o wyjątkowym przeznaczeniu Arabów niosących światu nadzieję oraz wzór człowieczeństwa. Jedność oznacza utworzenie jednego wielkiego państwa arabskiego grupującego wszystkie terytoria zamieszkałe przez Arabów oraz zanegowanie kolonialnego podziału Bliskiego Wschodu na państwa. Socjalizm z kolei miał zostać po tym zbudowany i obejmować wszystkie dziedziny życia społecznego, politycznego, kulturowego i gospodarczego. Z partią Baas byli związani czołowi przywódcy krajów arabskich – Hafiz al-Asad i jego syn, Baszar al-Asad (kolejno urzędujący prezydenci Syrii w latach 1971 – 2000 i od 2000 roku do dziś), Saddam Husajn (sprawował władzę w Iraku w latach 1979 – 2003) oraz wielu oficerów wojskowych lojalnych wobec partii.

Kolejnym nurtem był syryjski nacjonalizm reprezentowany przez Syryjską Partię Socjal – Nacjonalistyczną. Ugrupowanie powstało 16 listopada 1932 roku w konspiracji, oficjalnie zostało ogłoszone 3 lata później. Głównym ideologiem był Antun Sa’adeh (1904 – 1949), który był wodzem w latach 1932 – 1949. Ideologia syryjskich socjal – nacjonalistów jest zawarta w Ośmiu Podstawowych Zasadach i opiera się na tym, iż naród syryjski powstał jako jedność etniczna mieszkańców tego kraju, którzy mieli różnorodne pochodzenie historyczne, religię, kulturę oraz historię, ale pod względem zamieszkiwanego przez siebie terytorium czuli się Syryjczykami, na jedności narodowej, integralności sprawy narodowej, przestrzeni geograficznej obejmującej głównie tereny Żyznego Półksiężyca (Syria, Liban, Irak, Jordania, Palestyna, Kuwejt) oraz dawnej spuścizny imperium asyryjskiego. Dopuszczano w ramach narodu syryjskiego asymilację Kurdów, Ormian i Czerkiesów, natomiast wykluczano Żydów, a także głoszono wyższość Syryjczyków nad Arabami. Program społeczny syryjskiego socjal – nacjonalizmu opiera się na Pięciu Zasadach Reform zakładających umiarkowaną świeckość państwa syryjskiego, zniesienie feudalizmu oraz oparcie działalności gospodarczej o fundamenty produkcji, ochronę praw pracowniczych oraz interesu narodu i Syrii, co było przeciwwagą dla charakterystycznej marksizmowi walki klas. Na przestrzeni lat działacze SPSN byli poddawani licznym i surowym represjom ze strony władz libańskich, francuskich sił kolonialnych, libańskich nacjonalistów z organizacji Kataeb oraz władz Syrii. Miały miejsce także liczne rozłamy i konflikty wewnątrz partii, które jednak nie osłabiły ruchu socjalno – narodowego.

Kolejnym ciekawym nurtem nacjonalistycznym, o którym warto wspomnieć, był turecki kemalizm. Zalążkiem tureckiego nacjonalizmu był wcześniej ruch młodoturecki z przełomu XIX i XX wieku, który postulował panturkizm (zjednoczenie wszystkich ludów tureckich i tureckojęzycznych od Zakaukazia po Iran i połacie Syberii), co kłóciło się z planami terytorialnymi arabskiego nacjonalizmu, ponadto dążył do obalenia władzy monarszej w Imperium Osmańskim oraz reorganizacji państwa, odwoływał się do spuścizny kulturowej, historycznej i językowej Turcji Osmańskiej, jednak dążył do modernizacji państwa na zachodnią modłę przy jednoczesnym zachowaniu swojej odrębności kulturowej. Do ich spuścizny nawiązał Mustafa Kemal Atatürk, pierwszy prezydent Republiki Tureckiej w latach 1923 – 1938, twórca idei kemalizmu. Wśród przeprowadzonych reform prawnych i społecznych za jego rządów należy wyróżnić wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, alfabetu łacińskiego, oczyszczenie języka tureckiego ze słów pochodzenia arabskiego i wprowadzenie nazwisk, sam Mustafa Kemal wybrał dla siebie nazwisko Atatürk, czyli Ojciec Turków, którego nie wolno było nosić żadnemu innemu Turkowi. Znacznie ograniczył ingerencję islamu w politykę państwa wprowadzając kodeks karny. Za jego rządów wprowadzono obowiązkowe nauczanie kobiet, ustawy gwarantujące im równość społeczną i polityczną oraz promowano zachodni styl ubierania się. Głównym wytycznym tej doktryny jest Sześć Strzał, które określają zarówno teraźniejszą politykę, jak i ład społeczny oraz zasady życiowe, którymi powinni kierować się Turcy: republikanizm, rządy ludu, sekularyzm – wyłączenie religii z organów politycznych państwa, reformizm – unowocześnienie struktur państwa, przedkładanie formy funkcjonalnej nad tradycyjną oraz nieustanna zmiana, nacjonalizm – pojmowany jako równość wszystkich obywateli Turcji bez względu na pochodzenie etniczne czy religię, powszechny dostęp każdego obywatela do dóbr intelektualnych i kulturowych oraz dążenie do umacniania tożsamości narodowej i jednoczenia narodu tureckiego i etatyzm – interwencja państwa w gospodarkę. Kemalizm głosi równość każdego obywatela, kształtuje tożsamość narodową i nakazuje wzajemną samopomoc obywateli. Tureccy politycy muszą kierować się kemalizmem powszechnie rozumianym jako dobro narodu i obywateli, zarzucenie natomiast działania niezgodnego z duchem kemalizmu jest poważnym oskarżeniem, a jego udowodnienie politykowi jest równoznaczne z wydaleniem ze struktur rządowych. Zgodne z duchem kemalizmu jest to, by każda przedsiębiorczość, działalność gospodarcza prowadzona była nie tylko w celu wzbogacenia podmiotu, ale także miała wartości społeczne. Za powszechny obowiązek uznaje się więc wspieranie bądź prowadzenie inicjatyw charytatywnych.

Innym ruchem był ruch syjonistyczny, czyli nacjonalizm żydowski. Jego głównymi założeniami początkowo były powrót Żydów do Palestyny i utworzenie niepodległego państwa, z biegiem czasu syjonizm stał się ideologią przeciwwagową wobec asymilacji kulturowej Żydów na świecie, mającą doprowadzić do utrzymania jedności narodowej diaspory żydowskiej oraz więzi z państwem Izrael. Powstał on pod koniec XIX wieku wraz z publikacją czołowego ideologa syjonizmu, Teodora Herzla, pod tytułem Judenstaat (Państwo żydowskie). Od początku był podzielony ze względu na założenia ideologiczne i wizję przyszłego państwa oraz na zakres projektu (m.in. maksymaliści wzywali do kolonizacji całości ziem opisanych w Biblii jako kraj Izraela, podczas gdy minimaliści byli zwolennikami ograniczonego terytorialnie państwa). Głównym impulsem do utrwalenia ruchu była Deklaracja Balfoura z 2 listopada 1917 roku, w której rząd Wielkiej Brytanii zadeklarował poparcie dla odtworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie, co stanowiło odpowiedź na oczekiwania i starania ruchu syjonistycznego i zaowocowało utworzeniem Mandatu Palestyny. Na ten dokument nieustannie powoływali się Żydzi. Od końca XIX wieku do Palestyny zaczęły napływać fale imigrantów żydowskich finansowane głównie przez organizacje syjonistyczne, a także osoby prywatne (m.in. rodzinę Rotschildów). Palestyńscy Arabowie opierali się syjonistycznej imigracji, czego wyrazem były zamieszki, które wybuchały w 1920, 1921 i 1929 roku, które często kończyły się pogromami Żydów. Wielka Brytania wspierała żydowską imigrację, ale reagując na nastroje w Palestynie wprowadziła jej ograniczenia. Po II wojnie światowej i doświadczeniach Holokaustu poparcie dla syjonizmu wzrosło wśród samych Żydów. Brytyjczycy stacjonujący w Palestynie byli atakowani przez syjonistyczne grupy, które usiłowały dzięki temu wymusić na nich zniesienie zakazu imigracji. Jednym z najgłośniejszych ataków było wysadzenie hotelu King David w 1946 roku przez grupę syjonistów-rewizjonistów. Nie potrafiąc rozwiązać konfliktu, Brytyjczycy zwrócili się o pomoc do nowo utworzonej Organizacji Narodów Zjednoczonych. W 1947 roku Specjalny Komitet ONZ ds. Palestyny (UNSCOP) zalecił podział Palestyny na państwo żydowskie, państwo arabskie oraz terytorium (Corpus separatum) kontrolowane przez ONZ. Państwa arabskie odrzuciły rezolucję ONZ, domagając się jednego państwa w Palestynie z arabską większością. Poziom agresji pomiędzy Żydami a Arabami narastał. 14 maja 1948 roku, w dniu zakończenia brytyjskiego panowania nad Palestyną, Agencja Żydowska kierowana przez Bena Guriona, ogłosiła deklarację niepodległości Izraela. Tego samego dnia armie czterech państw arabskich wkroczyły do Palestyny.

Oprócz panarabizmu, syryjskiego socjal – nacjonalizmu, kemalizmu oraz syjonizmu występuje na Bliskim Wschodzie wiele innych idei i ugrupowań narodowych. Do nich należy zaliczyć organizację Kataeb (Falanga Libańska), Al-Fatah, Hamas, Islamski Dżihad (Palestyna), Partię Pracujących Kurdystanu, Partię Wolnego Życia Kurdystanu, Front Narodowy i Partię Panirańską w Iranie oraz wiele innych. Zarówno powyżej opisane i omówione przykłady, jak i wspomniane inne ugrupowania nacjonalistyczne w krajach bliskowschodnich istnieją od bardzo długiego czasu i wpływają na sytuację polityczną w regionie. Jedne ugrupowania mają swój znaczący udział w bezpośrednim sprawowaniu władzy (Baas), inne posiadają swoich przedstawicieli w parlamencie (Syryjska Partia Socjal – Nacjonalistyczna, Hezbollah), jeszcze inne kierują walką narodów o utworzenie niepodległego państwa (reprezentacje polityczne Kurdów, Hamas, Al-Fatah i Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny) bądź inne działają na marginesie życia politycznego (jak na przykład ugrupowania narodowe w Iranie). Do dziś trwa nieustanny konflikt między różnymi nurtami narodowymi na Bliskim Wschodzie.

AB

Zobacz również:
– Hezbollah – historia, organizacja, idea