Rola symboli w polityce

Każdy ruch polityczny posiada własne symbole, służą one identyfikacji i poczuciu jedności osobom wyznającym te same idee i wartości. Symboli w różnorodnych formach w historii polityki pojawiało się mnóstwo – formy niektórych są zmieniane i wykorzystywane od nowa, inne stały się odwołaniami do zła absolutnego, jeszcze inne wywołują spory i kontrowersje. Obecnie w środowisku nacjonalistycznym możemy zaobserwować nagły wzrost różnorodności form symbolicznych – od tych tradycyjnych jak polska flaga, przez te, które od dawna goszczą w środowisku jak krzyż celtycki, do tych nowych na polskiej scenie politycznej jak miecz i młot. Pojawienie się każdego nowego symbolu wzbudza kontrowersje i dyskusje, ale przede wszystkim jest oznaką zmian światopoglądowych i pojawiania się nowych idei w politycznym dyskursie.

Ikona i idol

Nie każdy obiekt uznawany za symbol jest nim w pełnym tego słowa znaczeniu. Prawdziwy, żywy symbol to ikona w rozumieniu platońskim, co znaczy, że jest to element rzeczywistości, który skupia na sobie uwagę odbiorcy, ale po to, żeby pokazać coś metafizycznego, głębszego, coś, co pozostawało ukryte a było jednocześnie bardzo ważne. W takim kontekście symbol jest furtką do metafizyki, drogowskazem, bo ikona nie jest przedmiotem kultu, a jedynie obrazem tego, co istotne, ale niemożliwe to bezpośredniego wyrażenia w materialnej formie. Przeciwieństwem ikony jest zgodnie z filozofią platońską idol, który koncentruje uwagę na sobie, przesłaniając tym samym wyższe idee i wartości.

Problem idoli jest powszechny w sferze polityki i na innych płaszczyznach życia publicznego – liderzy różnorodnych ruchów, osoby publiczne, artyści, jak i symbole polityczne różnego rodzaju, wytwory kultury, hasła i idee są często sprowadzane do roli czegoś, co koncentruje uwagę w praktyce nie odnosząc się do niczego więcej poza sobą. Ludzie zbierają się wokół obrazów, słów czy postaci zapatrzeni w nie, nie zastanawiając się kompletnie nad tym, jakie treści one za sobą niosą. Tym sposobem idole zaczynają pełnić funkcję mitów wokół których zrzeszają się masy, ale które nie niosą za sobą żadnej treści, są jedynie fasadą działającą na emocje. Ikony natomiast nie tylko przyciągają, ale także dają poznanie ukazując skrytą za ich materialną formą treść odnoszącą się do sfery ideowej.

Wyobrażenia archetypiczne

Według koncepcji C.G. Junga w nieświadomości człowieka ukryte są archetypy czyli pierwotne potencjały, same w sobie niemogące być zwerbalizowane ani ujęte w jakiekolwiek formy. Te pierwotne wzorce wyrażają się za pomocą wyobrażeń archetypicznych czyli właśnie symboli – form materialnych, które pozwalają ludziom poznać archetypy czyli ukryte głęboko w podświadomości wartości i idee. Same archetypy są zgodnie z koncepcją psychoanalizy niezmienne i trwałe, to znaczy, że mamy je ukryte w psychice, a poprzez ich materialne formy możemy je poznawać – tak koncepcja Junga wyjaśnia, dlaczego te same symbole odnoszące się do tych samych idei pojawiały się na przestrzeni dziejów w niezwiązanych ze sobą kręgach kulturowych, a zapomniane po jakimś czasie powracały do powszechnej świadomości ludzi.

Symbole żywe

Mianem symbolu żywego określa się taki przedmiot, który aktualnie oddziałuje na ludzi ukazując im określone idee i wartości. Nie można nikomu nakazać ani wmówić identyfikacji z symbolem, gdyż proces utożsamienia następuje samoistnie – albo symbol stanowi furtkę to metafizyki ukazując człowiekowi idee, które są mu bliskie, albo jest tylko idolem czyli pustą wydmuszką, a wtedy nawet najlepsza propaganda nie pozwoli mu zagościć na długo w sercach ludzi. To, czy symbol ma moc oddziaływania zależy od wielu czynników w dużej mierze nawiązujących do aktualnej sytuacji politycznej i nastrojów społecznych, a sama forma symboliczna jest przez większość ludzi odbierana na poziome podświadomości – to znaczy, że niektóre obrazy nas przyciągają, a inne odpychają nawet bez wcześniejszej analizy ich przekazu.

Uniwersalność symboli

Symbole to zwykle proste formy – poza symbolami zwierząt czy roślin najczęściej są to odwołania do kształtów geometrycznych i barw, których ogólne przesłanie pozostaje niezmienne niezależnie od czasów i kręgów kulturowych. Wśród symboli zwierząt najczęściej występują te, które stanowią odwołanie do siły jak lew, niedźwiedź czy smok, albo do połączenia naszego świata ze światem metafizycznym jak kruk czy pająk. Rośliny to najczęściej drzewa – symbole tradycji, ciągłości pokoleniowej i historycznej, stabilności lub kwiaty – symbole uczuć (zwykle pozytywnych takich jak miłość). Bardzo często wśród symboli goszczą także odwołania do natury – gwiazdy (symboliczne dążenie do doskonałości), woda (symbol nieświadomości/tego, co ukryte), słońce (symbol mądrości).

Kształty geometryczne wskazują natomiast z jednej strony na określone idee, jak koło będące wyrazem spójności, zjednoczenia i harmonii, nierozerwalnie związanych z wiedzą (koło ma także najczęściej odniesienie do słońca o podobnym przekazie), a z drugiej same ich formy – kulistość lub ostrość kątów – wskazują na odpowiednio – harmonię albo agresję (niekoniecznie negatywną, bo może ona oznaczać równie dobrze np. chęć niszczenia zła). Innym przeciwieństwem koła są symbole falliczne – rzadko stanowią one bezpośrednie nawiązanie do erotyzmu, a o wiele częściej występują jako symbol siły twórczej czy to w odniesieniu do natury jak płodność plonów (te pojawiały się w najstarszych wierzeniach) czy w odniesieniu do twórczości w sferze ideowej oraz tworzenia w kontekście kreowania nowych form społeczno-politycznych.

Najbardziej niejednoznacznymi symbolami są kolory, które budzą skrajne odczucia – czerwony to bezpośrednie odwołanie do krwi, która symbolizuje zarówno życie, jak i śmierć, czarny standardowo jednocześnie przyciąga tajemniczością, ale też odpycha nawiązując do brudu, cierpienia i zniszczenia, a zielony stanowi nawiązanie z jednej strony do nadziei a z drugiej do trucizny. Każdy kolor niesie za sobą określone znaczenie, które tkwi głęboko w podświadomości ludzi (koncepcji skąd te znaczenia się tam wzięły jest dużo i nie ma sensu ich tutaj omawiać).

Symbole kontra realne wydarzenia

Oczywiście na odbiór symboli wpływa historia ruchów, które się na nie powołują, ale są to konotacje występujące najczęściej wtedy, kiedy te historie są jeszcze świeże. Z czasem, jeżeli symbol jest żywy i w dalszym ciągu trafia do ludzi swoim przekazem wraca w mniej lub bardziej zmienionej formie. Sama forma symboliczna niesie za sobą bardzo ogólne treści, nie ma w niej zapisanych konkretnych ideologii a jedynie ogólne idee – tak np. krzyż jest wyrazem uniwersalizmu – łączy na płaszczyźnie horyzontalnej ludzi, na płaszczyźnie wertykalnej  różne grupy w hierarchii wspólnoty oraz stanowi połączenie świata materialnego z duchowym (połączenie pionu i poziomu) – stąd jest często wykorzystywany we wszelkich ruchach i religiach odwołujących się do solidaryzmu i wspólnotowości (chociaż ze względu na wertykalizm najczęściej odstrasza skutecznie zwolenników egalitaryzmu). O bardzo ogólnym przekazie symbolicznym świadczy chociażby to, że krzyż występuje zarówno w symbolice katolickiej (pierwsi chrześcijanie za symbol obrali sobie rybę a to zupełnie inny przekaz), jak i w postaci swastyki w III Rzeczy.

Czas przemian

Różnorodność symboli wśród polskich nacjonalistów jest wyrazem czasu przemian i poszukiwań własnej ideologii i tożsamości. Samo w sobie jest to zjawisko neutralne – na demonstracjach czy w grafikach przewijają się różne symbole, spośród których jedne się przyjmą a inne zostaną odrzucone, kiedy już nowoczesna idea polskiego nacjonalizmu się wykrystalizuje. Z powodu różnorodności idei postulowanych obecnie w środowisku nacjonalistycznym oraz ich niepełnej formy i braku całościowego charakteru mamy do czynienia z pojawianiem się (i niebawem zapewne także znikaniem) wielu form symbolicznych nawiązujących zarówno do zagranicznych, jak i rodzimych światopoglądów i koncepcji.

Ta wielość symboliczna nie jest niczym negatywnym a świadczy o ożywieniu myśli. Oczywiście różnorodność symboli w jednym środowisku będzie prowadziła do konfliktów, ale nie jest to wynikiem samych symboli jako materialnych form, a treści, które za tymi symbolami stoją. To, które symbole pozostaną, a które odejdą zależy nie od postulatów na płaszczyźnie estetycznej, ani od ich konotacji związanych z pochodzeniem i historią, ale od zwycięstwa konkretnych idei i wartości. W ostateczności zwyciężają nie te symbole, które najładniej prezentują się na demonstracjach, ale te, które są symbolami żywymi, ikonami, które wskazują na idee z którymi większość ludzi w danym momencie się utożsamia. To nie symbol, jako materialna forma zwycięża, ale idea, która za nim stoi.

S.